Eser Üzerindeki Hakların Tükenmesi

A.    Kavram

Fikrî ve sınaî mülkiyet hakları, doğduğu eserin üretimi ve ilk satışı konusunda sahibine tekelci bir hak verir. Hak sahibi, söz konusu ürünü dilediği gibi üretip satabilir ve kendi izni olmadan başkalarının o ürünü imal edip satmasını engelleyebilir. Ancak ürün, hak sahibi veya izin verdiği üçüncü kişiler tarafından hukuka uygun olarak bir kez hak sahibinin elinden çıktıktan sonra bu ürünü iktisap etmiş kişilerce malın ticaretinin yapılmasını engellenemez; yani malın ilk satışından sonra artık bu ürün üzerindeki tekel hakkı ortadan kalkar. Bu durum hukukta tükenme ilkesi olarak adlandırılmaktadır.

B.     FSEK Mevzuatında Eser Üzerindeki Hakkın Tükenmesi

Tükenme ilkesi, fikir ve sanat eserlerinde, eserler üzerindeki yayma hakkının tükenmesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Yayma hakkının tükenmesi, dünyada ilk satış ilkesi (first-sale doctrine) veya tükenme (exhaustion) gibi kavramlar ile tanımlanmaktadır.

FSEK m. 23/2 c.3 düzenlemesi uyarınca hak sahibi belirli eser nüshalarını bir üçüncü kişiye dağıtmış veya satmış ise bu kişinin söz konusu eserleri bir başkasına dağıtmasına veya satmasına müdahale edemeyecektir.

“Madde 23 – (Değişik: 21/2/2001 -4630/14 md.) Bir eserin aslını veya çoğaltılmış nüshalarını, kiralamak, ödünç vermek, satışa çıkarmak veya diğer yollarla dağıtmak hakkı münhasıran eser sahibine aittir.

Eser sahibinin izniyle yurt dışında çoğaltılmış nüshaların yurt içine getirilmesi ve bunlardan yayma yoluyla faydalanma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Yurt dışında çoğaltılmış nüshalar her ne surette olursa olsun eser sahibinin ve/veya eser sahibinin iznini haiz yayma hakkı sahibinin izni olmaksızın ithal edilemez. Kiralama ve kamuya ödünç verme yetkisi eser sahibinde kalmak kaydıyla, belirli nüshaların hak sahibinin yayma hakkını kullanması sonucu mülkiyeti devredilerek ülke sınırları içinde ilk satışı veya dağıtımı yapıldıktan sonra bunların yeniden satışı eser sahibine tanınan yayma hakkını ihlal etmez. 

Bir eserin veya çoğaltılmış nüshalarının kiralanması veya ödünç verilmesi şeklinde yayımı, eser sahibinin çoğaltma hakkına zarar verecek şekilde, eserin yaygın kopyalanmasına yol açamaz. Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar Kültür Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.”

Genel olarak yayma hakkını düzenleyen bu hüküm dışında FSEK m.80/1-A-3 bendinde icracı sanatçılar;

“İcracı sanatçı, yurt içinde henüz satışa çıkmamış veya başka yollarla dağıtılmamış tespit edilmiş icralarının, aslı veya çoğaltılmış nüshalarının satış yoluyla veya diğer yollarla dağıtılması hususunda izin verme veya yasaklama hakkına sahiptir.”

FSEK m.80/1-B-2 bendinde fonogram yapımcıları;

“Fonogram yapımcısı, yurt içinde henüz satışa çıkmamış veya başka yollarla dağıtılmamış tespitlerinin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının satış yoluyla veya diğer yollarla dağıtılması hususunda izin verme ve yasaklama hakkına sahiptir.”

FSEK m.80/2-1 bendinde ise film yapımcıları bakımından tükenme ilkesinin esaslarına hükmedilmiştir;

“Eser sahibinin ve icracı sanatçının izni ile yapılan tespitin, doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltılması, dağıtılması, satılması, kiralanması ve kamuya ödünç verilmesi hususlarında izin verme veya yasaklama hakları münhasıran film yapımcısına aittir. Yapımcılar tespitlerinin işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletimine ve yeniden iletimine izin verme hususunda münhasıran hak sahibidir.”

FSEK kapsamında tükenme ilkesi yalnızca yayma hakkı ile ilgilidir. Çoğaltma hakkı dahil olmak üzere diğer tüm mali haklar, eser sahibinin rızası ile ilk satış gerçekleşse dahi tükenme ilkesi kapsamında dahil olmayacaktır. Yayma hakkının tükenmesi ise sadece ilk satışı yapılan çoğaltılmış eser nüsha veya nüshalarını kapsayacaktır. Bu nüsha veya nüshalar üzerinde eser sahibinin yayma hakkı tükenirken, genel olarak eser üzerinde tüm haklar mevcudiyetini koruyacaktır.

C.    Tükenmenin Koşulları

Fikir ve sanat eserinden doğan hakkın tükenmesi için bazı koşulların mevcut olması gerekmektedir. Bu koşullar temel olarak, eserin piyasaya sürülmüş olması ve bu piyasaya sürülmenin fikri hak sahibi tarafından veya izin verdiği kişi tarafından yapılmış olması şeklinde sayılabilir.

1.      Piyasaya Sunma

Fikir ve sanat eserlerinde yayma hakkının tükenmesi, eserin aslı veya çoğaltılmış nüshalarının mülkiyetlerinin devri ile sonuçlanan işlemler ile devri gerekmektedir. Bir diğer deyişle satış, trampa ve bağış gibi mülkiyeti devir sonucunu doğuran işlemler sonucunda tükenme gerçekleşirken, kiralama, ödünç verme gibi işlemler sonucunda yayma hakkı tükenmeyecektir.

2.      Fikri Hak Sahibi Tarafından veya Onun İzniyle Piyasaya Sürülme

Hakkın tükenmesinin gerçekleşebilmesi için gereken unsurlardan bir diğer ise eserlerin hak hakkı sahibinin rızasıyla piyasaya sunulmuş olmasıdır. 

Hakkın tükenmesine ilişkin tüm tanımlarda yer alan bu unsura göre  eserin   mutlaka   hak   sahibi   tarafından   piyasaya sunulmasına  gerek  yoktur. “Hak sahibinin rızası”  ile vurgulanmak istenen hak sahibi tarafından sunulmasının yanı sıra, hak sahibi tarafından yetkilendirilen üçüncü kişilerin piyasaya sunumu da hak sahibinin rızasını işaret etmektedir.

D.    Tükenme İlkesi ile İlgili Avrupa Birliği Adalet Divanı Kararları

1.      UsedSoft GmbH versus Oracle International Corp 

Oracle, bilgisayar programları üreten, internet üzerinden lisans sahibi kullanıcıların kendi bilgisayarlarına indirmesi koşuluyla bu programları yayma hakkına sahip olan bir firmadır. Usedsoft ise, Oracle kullanıcılarının Oracle bilgisayar programları için sahip olduğu kullanılmış yazılım lisanslarını tekrar piyasaya süren ve pazarlayan bir firmadır. Bir diğer deyişle, Oracle’a ait ve daha önceden satın alınmış yazılımlar, UsedSoft tarafından ikinci el olarak başkalarına satılmaktadır. Olayı öğrenen Oracle bunun üzerine, bilgisayar programları üzerinde sahip olduğu münhasır çoğaltma hakkının ihlal edildiği gerekçesiyle Usedsoft aleyhine dava açmıştır. Oracle temel olarak, ilk hamile satış sırasında verilen lisansla birlikte programların ücretsiz olarak kopyalanmasına izin vermediklerini iddia etmiş ve bu sebeple verilen lisanslar ve indirilen yazılım kopyalarının bölünmez bir bütün olarak ele alınması gerektiğini belirtmiştir.

Avrupa Birliği Adalet Divanı ise programı elde edilen kişilerin, CD veya DVD olarak alsa da, internet üzerinden indirmiş olsa da süresiz olarak kullanma hakkına sahip olacaklarını ve her iki durumda da ayni hak edinilmiş olacağını ve ilk satışın gerçekleşeceğini belirtmiştir. Bu nedenle UsedSoft firmasının lisanslı kullanıcı olan ilk hamillerden programları satın alarak bunları internet üzerinden tekrar satışa sunmasını, yeni bir satış olarak saymakta ve tükenme ilkesi çerçevesinde değerlendirmektedir.

Diğer yandan söz konusu satışın, yeni hamilin bu hakkın yasal olarak sahibi olabilmesi için üreticinin münhasır haklarını ihlal etmemek amacıyla, ilk hamilin kendi kopyasını yeniden satış esnasında kullanılmaz hale getirmesi koşulunun gerçekleşmek zorunda olduğunu belirtmiştir.

Söz konusu kararın önemi, tükenme ilkesinin sadece fiziki mallarda değil, bilgisayar yazılımlarına da uygulanacağı yönünde karar verilmiş olmasıdır.

2.      UPC Telekabel Wien GmbH versusConstantin Film Verleih GmbH,Wega Filmproduktionsgesellschaft mbH

İki film üretim şirketi bir websitesinin bağlantılı hak sahibi oldukları sinematografik eserleri kendilerinin rızası olmaksızın kamuya açık hale getirdiği iddiasıyla bu websitesine erişen internet kullanıcılara hizmet veren internet servis sağlayıcısı UPC Telekabel aleyhine yerel mahkemeye başvurmuş ve UPC Telekabel’in kullanıcılarının söz konusu internet sitesine erişimini engellemesini talep etmiştir. Yerel mahkeme tarafından UPC Telekabel’e, müşterilerinin söz konusu siteye erişimi yasaklamasına dair karar verilmiştir. UPC Telekabel'in başvurusu üzerine istinaf mahkemesince karar kısmen onanmış fakat yasağın hangi yöntemle uygulamaya konacağının UPC Telekabel'in iradesinde olduğu belirtilmiştir. Bunun üzerine UPC Telekabel temyiz istemiyle yüksek mahkemeye başvurmuş ve kendisinin ilk derece mahkemesi ve istinaf mahkemesince dayanılan hükümlerdeki anlamda bir aracı kurum olup olmadığını tartışmaya açmıştır. Temyiz incelemesi yapan yüksek mahkeme olayda Avrupa Birliği’nin bazı kurallarının ve temel ilkelerinin yorumlanması hususunda tereddüte düşmüş ve olayı önkarar incelemesi usulü çerçevesinde ABAD’a taşımıştır.

Avrupa Birliği Adalet Divanı, davalı konumunda bulunan UPC Telekabel’in söz konusu websitesi ile aralarında bir iş akdi olmasa da aracı kurum olarak nitelendirileceğini ve davacıların da doğrudan UPC Telekabel’e yönelebileceğini karara bağlamıştır. Bir diğer deyişle telif hakkı ve bağlantılı hak ihlallerinde hak sahiplerinin doğrudan internet servis sağlayıcılarına yönelik dava açabileceğinin kabul edilmiş olmasıdır.

3.      ITV Broadcasting Ltd, ITV 2 Ltd, ITV Digital Channels Ltd, Channel 4 Television Corporation, 4 Ventures Ltd, Channel 5 Broadcasting Ltd, ITV Studios Ltd versus TVCatchup Ltd

Söz konusu olayda davacılar; yayınladıkları eserlerin telif haklarına sahip ticari televizyon yayıncılarıdır. Davalı ise, bu eserleri eşzamanlı olarak canlı yayın şeklinde internet ortamından ücretsiz olarak kullanıcıların erişimine izin veren bir web sitesidir. Davacılar bu eylemin, sahip oldukları telif haklarını ihlal ettiği nedeni ile dava açmışlardır.

Avrupa Birliği Adalet Divanı, eser sahibinden yayın için daha önce onay alınmış olmasını, dava konusu işlemi ‘iletim’ kapsamına sokmayacağı gibi bir değerlendirme yapılamayacağını belirtmiştir. Ayrıca davalının aynı ülkede canlı yayını internet üzerinden verme eyleminin umuma iletim olmayacağı yönündeki iddialarını da reddederek, söz konusu işlem canlı yayının aynı ülke içerisinde yapılması bile olsa, eserin potansiyel alıcıların erişimine açık hale getirilmesinin kümülatif bir etki yaratacağını ve ‘bire bir’ bir bağlantı sağlanılmış olsa da esere ulaşabilecek potansiyel kişi sayısı açısından ‘umum’ niteliği kazanılmış olacağını söylemiştir.

Bu bilgi notu Av. Berk Karayel tarafından hazırlanmıştır.